甘丹颇章政权时期的藏文历史公文档案作为史料,具有区别于其他历代文章辞赋等文学作品的体例、程式和用语风格等特点。尤其是用语,由于公文发布者主体和客体的身份、地位的不同,或者由于内容所要表达的目的和意义等的不同,此用语牵涉到的词汇范畴从语言学到档案学,从民族社会学到历史学等,涉及学科不一而足,涉及的内容更是包括了西藏社会制度、宗教活动、风俗习惯、地理建筑等文化的各个方面。但作为公文,它最基本的功效或者问题的解决、发布公文的目的是为了阐明公文发布者的立场、观点、政策和措施,并使对方执行和办理。因此,公文用词一般都很明确,诸如模棱两可、语焉不详或晦涩难懂的现象很少出现。行文一般明白、准确。因此,在翻译时,公文用语需尽力做到顺应原文文体的需要,量体裁衣,使译文与原文的文风大体等值。然而,在具体的翻译过程中,由于不同民族历史文化背景的特殊性,使两种语言在用语表达上体现出明显的不同。诸如事物名称、语言习惯,以及用语环境和语气的不同等,也即翻译学中述及的音译、语境等方面的问题,都会直接影响到译者如何具体选择和把握翻译用语中的要求、方法和技巧。以下针对藏文公文中存在的文风、音译、语境等相关问题的特殊性,具体说明藏文公文档案翻译中有关用语的问题。
一、文风的基本要求
甘丹颇章政权时期藏文历史公文档案的文体是指公文语言文字的表达形式,也即运用何种用语来表达公文特有的言语形式。众所周知,公文是上级机关指导下级工作的工具,又是下级贯彻执行的依据,因此,作为历史档案的公文,不仅具备作为第一手资料的原始性和具备凭证作用的权威性的特点,它还具备史料指导思想明确、内容充实具体、用词准确、语句简练、条理清楚等特点,因此,此文体的翻译中,最基本的要求和重点是“信”,也即忠实于原文内容,并准确地表达出原文的意思。将藏文公文档案原文的意思无误地传达给异语环境中的人,除了需要译准原文的语法关系、逻辑关系外,还需要译准词汇概念及其语言运用上的特殊性。这几方面若一处不准,就会降低档案内容的真实性和权威性。前者的翻译要点曾在“系列之二:正文”中有所说明,此处不再赘述。以下主要以后者为内容,从体现原文的时代特色和形式结构方面做一简略说明。
(一)反映时代特色
甘丹颇章政权始自1642年,终于1959年,期间形成的公文档案无数,这些档案的用语和风格反映了此一时期的行文特色。甘丹颇章政权由五世达赖喇嘛阿旺洛桑嘉措为中心的格鲁派势力借助顾实汗的力量,推翻藏巴政权下的第司嘎玛丹迥旺布而建立起来的。上下历经300余年,期间政局动荡,事件频出,不丹的独立、第司桑吉嘉措的被杀、拉藏汗和颇罗鼐势力的建立、驻藏大臣和噶厦的设立、康区嘉绒大小金川王事、王贡布朗杰事件、瞻对事件、乍雅大小活佛事件等,大小无数。但是,从整体上看,甘丹颇章政局在格鲁派上层人士的统筹下趋于稳定,而公文文书制度也从五世达赖喇嘛对语言文字用语的注重开始、到桑结嘉措对文秘职责的相关要求、再到历代文吏的文字着墨经验,其用语在此一时期表现出的华丽、高贵再到简练、通俗程度,不一而足,丰富多彩。总体而言,甘丹颇章政权时期的公文文风集中体现和反映了一定的时代潮流和民族社会风尚,综合表现出了彼一时期以格鲁派势力为主的甘丹颇章政权的一定的世界观和思想路线。其用语较萨迦和帕竹时期的公文有相对冗长、修饰较多、更为详细、通俗等特点,主体突显具体、凝练、利落的风格。因此,在具体的翻译中,除了把握原文的以上特点,在译入语中充分体现以上特色之外,译者还需要了解此一时期译入语公文语言文字运用环境的特点。
了解同一时期译入语语言运用的特点,使译入语的语言风格等同于原文所处同一历史时期的译入语社会环境的语言习惯,是体现公文时代特色的要点。甘丹颇章政权时期与清代和民国时期的时间长短大体相当。从1644年顺治元年开始到1911年宣统三年止,清代历经268年,到1949年民国政府的结束,其公文语言用语文辞文风也是几经变化,不能一概而论。清朝时期吸取了历代王朝的经验,沿袭明制,设立了内阁及吏、户、礼、兵、刑、工六部并都察院等机关,雍正以后设立了军机处,有完备而严密的文书档案制度,从类别上看,诏令文书有制、诰、敕、谕、旨等,臣工上奏的有题、奏、表等,各衙门互相来往的公文有咨、移、札、片、呈、禀、手本、照会等。因此,藏文公文译入汉语后的类别,应根据原文内容来定。彼时期的总体语言叙述风格较之现代汉语,显得艰涩、深奥,但整体趋于白话。例如:《高宗实录》卷1122[①]中有份1781年形成,也即乾隆四十二年的题为“敕谕达赖喇嘛班禅灵榇于二月起程派博清额等送至扎什伦布寺”的档案,囿于篇幅,特摘抄部分以了解其文风“敕谕达赖喇嘛等曰:朕统御万方,扶临亿兆,惟期寰宇众生共享太平,宏敷教化。尔喇嘛仰体朕意,阐扬经典,深堪嘉尚。朕蒙上天庇佑,身体安和。尔讲肄精勤,体候想亦安善也。班禅额尔德尼前以庆祝七旬万寿起程来京,节次遣散秩大臣、副都统等携带御用朝珠、鞍马等物沿途宴劳,并命皇六子同章嘉呼图克图等迎往赏赉。于七月二十一日至热河朝见,万寿节班禅额尔德尼率领众呼图克图等诵经祝厘于九月初二日来京,叠加赏赉……”[②]因此,藏文公文翻译成汉文时基本需要遵循这一时期的“达”“雅”要求,也即半文半古半白,行文凝练简短的文风。了解了这一时期汉文公文文字的风格,再着手将藏文公文翻译成汉文,就已经算是迈出了公文语言风格转换的第一步。下面拿一份藏文公文档案做一说明(由于篇幅过长,只摘抄部分)。
例如:“གནམ་འོག་ས་སྟེང་གི་བསྟན་འགྲོ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་མངའ་བདག་ ྋའཇམ་དབྱངས་ ྋགོང་མ་བདག་པོ་ཆེན་པོའི་ཞབས་བསྟེན་གསེར་གྱི་པངྨ་རྣམ་པར་བཞད་པ་རིན་པོ་ཆེའི་དྲུང་དུ། ཞྭ་སེར་བསྟན་པ་འཛིན་བྱེད་དཔལ་ལྡན་ནོ་མིན་ཧན་ཕྲན་བུ་དེ་མོ་ཧུ་ཐོག་ཐུ་དང་བཀའ་བློན་གུང་པཎྚི་ཅན་གྱིས་གསེར་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཆེན་པོར་གདོང་ཕྱོགས། པུས་མོ་བཙུགས། སྤོས་བསྲེགས་ཐོགས། ཐལ་མོ་སྦྱར་བའི་ཕྱག་དང་བཅས་ཏེ་གུས་པས་ཞུ་བ། ྋའཇམ་དཔལ་དབྱང་ྋགོང་མ་ཆེན་པོས་ཞྭ་སེར་གྱི་བསྟན་པ་རྒྱས་པ་དང་། ངེད་ཉི་མ་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་ཐམས་ཅད་ལ་བརྩེ་བས་དགོངས་ཏེ། ྋརྡོ་རྗེ་འཆང་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་རིན་པོ་ཆེའི་མཆོག་གི་སྤྲུལ་སྐུ་འཁྲུལ་མེད་མྱུར་དུ་གསལ་བ་དང་། ཆོས་སྲིད་ལས་དོན་གྱི་ཆེད། ཏཱ་ཀོོ་ཤྲི་ལྕང་སྐྱ་ཧུ་ཐོུག་ཐུ་ྋབཀའ་མངགས་བཞིན་འདིར་ཕེབས་གྲུབ་པ་ནི་ཉི་མ་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་སེར་སྐྱ་ཐམས་ཅད་དགའ་ཞིང་གུས་པར་གྱུར་པའི་བཀྲིན་ཆེན་པོ་བསམ་གྱིས་མ་ཁྱབ་པར་མ་ཟད། བླ་མ་ཆུང་ངུ་དེ་མོ་ཧུ་ཐོག་ཐུ་བདག་རང་ནས་ལས་དོན་ཞབས་འདེགས་སྒྲུབ་དགོས་ལ་ྋབཀའ་བཞིན་གུས་པ་ཆེན་པོས་སེམས་རྩེགཅིག་གིས་འབད་བརྩོན་བསྐྱེད་སྐབས་ལགས་ཀྱང་ཕྲན་རང་ལྕི་ཤིན་ཏུ་མི་བདེ་ཞིང་། ཆོས་ཀྱི་ཡོན་ཏན་ཆུང་། ན་གཞོན་ལས་དོན་འགངས་ཆེ་བ་བྱེད་མ་ཉོང་(མྱོང)བ་གང་ཅི་ནས་བློས་མི་ཐེག་པ་ལྟ་བུ་བྱུང་བ་ལ། ད་ཆ་ལས་དོན་འགངས་ཆེ་བའི་སྐོར་ཏཱ་ཀོོ་ཤྲི་ལྕང་སྐྱ་ཧུ་ཐོག་ཐུར་འཕྲལ་འཕྲལ་དྲི་བ་ཞུས་ཆོག་པའི་ཕྲན་ཚང་མ་ཤིན་ཏུ་བག་ཕེབས་པར་བྱུང་བ་བཅས་ཐུགས་རྗེ་དང་བཀྲིན་དཔག་ཏུ་མེད་པར་གྱུར།……”[③]这是土虎年,也即乾隆二十三年(1758年)第穆呼图克图的一份奏折,目的是为了让章嘉呼图克图在找到第七世达赖喇嘛转世灵童前留在西藏。该档案全文语言流畅、自然、地道,行文朴实简明,具备一定的时代性、民族性,较之汉文同一时期的语言风格更显得通俗,语句较长。我们知道,藏语历史上经历过三次大的文字厘定工作,到甘丹颇章政权时期,其文字语言表达方式已经渐趋现代语言,古奥、艰涩或者难懂的语句较少,整体通俗,综合体现格鲁教派教义成为当时的时代潮流和社会风尚。以下是笔者尽量保持原文特点,遵循以上介绍的译入语的语言表达风格和时代特色对此例句进行的语言转换,仅供参考:
统御乾坤,统摄众生,至尊文殊皇帝赤金莲仁布钦尊前,卑职持黄教具德诺门罕第穆呼图克图,噶伦公班智达公同设香案、合掌望阙跪奏:至尊文殊大皇帝以弘扬黄教,抚育吾西域众生为怀,为迅即觅得圣金刚持达赖喇嘛仁布钦之转世真身,为政教事务,特谕遣大国师章嘉呼图克图莅临至此,西域诸僧俗众生甚为欢忭崇信,鸿恩鸿慈无量。尤为吾小喇嘛第穆呼图克图亲理勤侍事务,虽谨遵谕旨,衷心勤进,然卑体甚为不便,佛道不深且年少,未曾亲理要务,各务似有心力不足之感。兹要事皆可即时求教大国师章嘉呼图克图,卑等皆倍感心安,隆恩无量。……[④]
(二)保持原文的形式结构
这里的形式结构特指文章的文字整体编排结构,包括标题、起始、正文、结尾和落款的编排格式,以及藏文公文中时而出现的有别与汉文公文的颂偈体等的书写形式。前者的编排格式在译文中一般要按原文格式照搬过来,其形式大体与书信格式相当,包括收件人、内容、发件人和时间等,此部分内容曾在“系列之二:正文”中有所介绍,不再赘言。这里主要说明藏文公文中出现的有关颂偈体的翻译形式。在藏文公文中,这种书写形式并不多见,但有时在一些特殊公文中仍会遇到诸如此类的史料形式的书写格式,因此特做一介绍。此处需要说明的是,格式和体例虽然也包括在文体文风中,比如此一时期的藏文公文抬头格式等,但由于现代的纸张折叠、书写方式已与以前风格迥异,这些原始载体的档案在编辑出版时,形式上的这类特色已经不能在出版物中有所体现,在汉文译文中当然更是无法体现,只能在译文中标注进行说明。虽然抬头格式表达一定的内容,在翻译中不可忽略,但作为形式内容,将作为甘丹颇章政权时期藏文历史公文档案的特色另文介绍。
藏文公文大体与汉文公文一样属于形散文体,但有时藏文公文会包含有几种用途,根据利用的目的其文字表达有时会出现散文、间或颂偈体的形式。因此,在译文中,必须体现原文的这一形式特色,按照原文形式进行编译,原文是散文的,要译成散文形式,原文是颂偈体的,仍译作颂偈体。从语体上说,颂偈体多用书面语,大体从词汇、语法和修辞三个方面体现出来。词汇上藻饰词较多,语法上句子的修饰成分多,修辞上各种修辞格多。由于这种文字形体大多由知识分子所写,语体上偏重典雅古奥,内容也较含蓄。例如“水羊年关于南部门隅夏尼玛三措、塔巴八措、章朗河流域、上下绒朗、加仓木谢尔和都边等地我政府差民掌管的土地、差房、男女属民情况清查规约纲领之计划呈文”[⑤]这份档案。这是1943年噶厦政府特遣要人对西藏南部门隅进行土地、人户清查后形成的一份报告。这份报告的原文标题是“ཆུ་ལུག་ལྷོ་མོན་ཁུལ་ཤར་ཉི་མ་ཚོ་གསུམ་དང་། དྭགས་པ་ཚོ་བརྒྱད། སྦྲང་ནང་ཆུ་བརྒྱུད། རོང་ནང་སྟོད་སྨད། རྒྱ་མཚམས་ཤེར་དང་བསྟུགས་སྤན་བཅས་ཀྱི་རང་ཁོངས་གཞུང་རྒྱགས་ཁྲལ་མིའི་འཛིན་དབང་ས་ཞིང་དང་ཁྲལ་ཁང་། མི་རྩ་ཕོ་མོ་བཅས་པའི་ཞིབ་གཞུང་གཏན་འབེབས་རྩ་འཛིན་གྱི་འཆར་གཞི་སྙན་ཞུ།”[⑥]。从标题上看,这份报告的内容用途颇多,既是计划呈文、报告,又是清册。从内容书写格式上看,它包括标题、颂词、绪言、正文,运用了史料书写方法,有别于作为呈文的公文。但从内容上看,其呈文和清册意义兼容。因此,此处我们将其作为特例,摘抄该报告中颂词的最后两组颂偈体做一简略说明:
……
བྱིན་རླབས་གཏེར་མཛོད་རྩ་བརྒྱད་བླ་མ་དང་།
དངོས་གྲུབ་མཆོག་རྩོལ་ཡི་དམ་རྒྱ་མཚོའི་བཀའ།
ཇི་བཞིན་སྐྱོང་མཛད་མཁའ་འགྲོ་ནོར་ལྷ་ཡིས།
འཕྲིན་ལས་རྣམ་བཞིའི་བྱ་ར་གཡེལ་མེད་མཛོད།
པད་དཀར་འཛིན་པ་འགྲོ་ལ་ཐུགས་བརྩེ་བས།
མཐུ་ལས་ལུགས་གཉིས་དཔལ་གྱི་མངོན་མཐོ་དེའི།
ཆབ་རོལ་ལྷོ་མོན་ལྗོངས་སུ་རབ་གནས་པའི།
ས་ཁང་མི་གྲྭ་ཡི་གེའི་ལམ་དུ་བཀོད།[⑦]
这两组颂偈体内容除了赞颂,还有提示下文的作用。颂偈体形式每组4行,每行9个字,上下对称,译成汉文时也需保留此特色,以汉文传统诗歌体的形式译出。这种颂偈体由于文字比较古奥深涩,有的译者弃而不译,直接跳入正文,这是不可取的。这种颂偈体一般包含着墨者一定的用意,是刻意之作,也是史料的重要组成部分,译出、译准才能保证原文结构的完整和内容的无误。以下是上例颂偈体的译文:
……
加持宝藏本续喇嘛者,
赐圣成就本尊加措令。
如实护持空行财天佛,
守护四种功业勿懈怠。
悲悯众生手持白莲者,
威满二规吉祥福报雨。
乐享善居南部门隅者,
房屋土地人役以字列。[⑧]
二、音译的基本要求
音译是指把一种语言的语词用另一种语言中与它发音相同或近似的语音表示出来的翻译方法。这种译音的译语文字的功能一般以指称为主,不带有原文词语自身的涵义,仅仅保留了其语音。甘丹颇章政权时期的藏文公文档案翻译中,需要音译的范围一般包括人名、地名、机构、职官、处所、难解词汇、以及译入语中没有的事物等。以上使用译音方法翻译的范围符合一般公文翻译的通行惯例,是可取的。公文是上级和下级或平级之间的往来文函,其指导思想明确、内容具体、用词准确,它的主要目的是为了传达上下两级或平级之间相互具体的工作情况,其最基本的要求和重点是注重对发布者思想的“信”,因此,在翻译中,即使人名、地名等一般都具有某种意义,寓意深刻,具备一定的民族特色和种种的语用意义。但是,在如实表达原义的公文翻译原则下,译者不会过多关注其称谓的内涵,而是以音译的形式突显这些名称的指示和指称功能,因此,音译成为译者在公文称谓翻译中多数情况下主要依赖的一种方法,而音译的一般的前提是要“名从主籍”“地从习俗”等,以约定俗成为其准则,但是,在具体的音译中,如何具体操作是为关键。以下笔者根据自己多年翻译这一时期公文档案的经验,并以翻译过程中遇到的称谓词语为例,简略谈谈公文音译实践中采纳的一般方法:
(一)“名从主籍”是人名音译翻译中必须遵循的最基本的原则
也即人名应从姓名主人的母语译出,并以各自所在民族通用语言的标准语音为准音进行翻译。在藏文公文人名汉译中,我们一般以藏语拉萨语的语音作为标准,后加字一般隐去,并选择通俗的不带有明确含义的对应汉字进行译音。比如,“བློ་བཟང་རྣམ་རྒྱལ”一般会译成“洛桑南杰”,“ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས”一般会译成“阿旺次成”等。但是,在具体的档案翻译中,这条原则一般只适用于百姓或者小人物,若是历史人物,这个原则仍要屈从于约定俗成的原则。比如以上两个名字,前者若是指著名学者、五世达赖喇嘛的经师,那么依照史料记载,此名应译成“洛桑南木加”。后者若是指八世达赖喇嘛的经师、乾隆所赐诺门罕、一世策默林活佛、清朝公文记载的“噶勒丹锡哷图萨玛第巴克什”,也即甘丹赤巴禅师,那么,就应译成“阿旺楚臣”了。再比如“ཕོ་ལྷ་བ”及其次子、“郡王”“འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ”等典型的俗成之名“颇罗鼐”“珠尔默特那木扎勒”等,都遵循此原则。如果不能约定俗成,最好能够在译名之后,附注原文,再加注生卒年份以备查。
(二)地名、机构、职官、处所的音译一般遵从“习俗”的原则
但凡已有约定俗成的,一律从“俗”。即使原来的译法不大合适,也不能更改。但是,在不同的历史时期,以上内容中的称谓的音译写法也不尽相同,因此,在音译中,就必须选择档案形成年代的汉语写法,以体现彼一时期的时代特色。例举几个简单的地名来说明:“དབུས་གཙང་”“ཆབ་མདོ་”“བྲག་གཡབ”等现在通常的译法或者说汉语写法是“卫藏”“昌都”“察雅”,但在清朝时期的公文中一般要写成“乌思藏”“察木多”“乍丫”,因此,音译就必须采取此一写法,如若按前者来音译,也有必要说明它当时的不同写法。同理,甘丹颇章噶厦政府的机构、职官等音译也遵循此原则,例如“བཀའ་ཤག”“བཀའ་བློན”“དགའ་ལྡན”“སྡེ་པ”“ཕྱག་མཛོད”“རྫོང་གཞིས”,当时的相应音译一般是“商上”“噶布伦”“噶勒丹”“第巴”“商卓特巴”“宗谿”。
(三)档案文献相关词语的汉译
甘丹颇章时期的藏文档案中有许多从蒙文、满文、汉文中音译过来的相关词语,这些词的再次汉译需要特别说明。作为再次音译,译者再不能根据藏文译词直接进行汉译,而是要尽可能转换成译入语汉语语境中的原词或译法,以与汉文称谓相统一(汉语译词写法不尽相同,取普遍为例)。在藏文档案中,这类词汇不少,以下不分类别,特罗列若干藏文译词(藏文音译写法不尽相同,具体翻译理解时需特别注意),供大家参考:
1、源于蒙语和满语的:ཏ་ལ། ནོ་མིན་ཧན། ཧུ་ཐོག་ཐུ། ཛ་སག ཐེ་རྒྱས། པི་ལི། པི་ཙི། ཨམ་པན། སྦི་ཆའི་ཆི།……,应依次转译成汉语写法:达赖、诺门罕、呼图克图、札萨克、台吉、贝勒、贝子、按班、笔贴式……。
2、源于汉语的:ཧོང་དེ། ཏི་ཤྲི། ཏཱ་ཀོོ་ཤྲཱི། ཏཱ་སི་ཏུ། ཀུང་བུ་ཞང་ཤུ། ཀུང་ཆིན་ཝང་། ཁྲུན་ཆིང་ཝང་། ཏུ་ཐུང་། ཙུང་ཏུ། གུང་། ཧྲི་ལང་། སྭོན་ཧུ་སི། ཀྲུང་ཐང་། ཅུན་ཅི། ཡ་མོན། ཧྲང་ཤུས། སྦ་ཡེར།……,应依次转译成汉语写法:皇帝、帝师、大国师、大司徒、工布尚书、恭亲王、醇亲王、都统、总督、公、侍郎、宣慰司、中堂、军机、衙门、赏需、拜谒……。以及གཡུང་དྲིང་། ཤུན་ཙི། ཐུང་དྲི། ཤོན་ཐུང་།等依次为清朝皇帝雍正、顺治、同治、宣统的音译。
(四)难解词汇翻译注意事项
此外,难解词汇和译入语中没有的事物一般也采取音译,这是档案音译中采取的一种常用的方法,但须做注说明。加注是为了让读者清楚该词系音译,以免产生歧义,或者译者可在译注中提出自己的推测,以便读者参考。对于译入语中没有的事物的音译,译者还可以在译注中说明该事物的性质、用途、形态,将它的民族性和文化蕴意介绍给译入语读者,以便理解。
三、语境的基本要求
语境,顾名思义就是言语环境,通俗地说就是说话时所处的环境,它既包括语言因素,也包括非语言因素。作为公文档案的语境则是指特定话语结构表达某种特定意义时所依赖的各种表现为言辞的上下文,也即包括时间、空间、情景、对象、话语前提等在内的与语词使用有关的各种言语因素,这些言语因素直接影响和制约着公文话语语义形式的组合及语体风格等,是公文用语的重要组成部分,也是区分行文关系、尊卑贵贱、上下等级等关系的主要依据。在具体签发公文时,公文发布者通常会使用与本次公文签发的目的相关的包括时间、空间、情景、对象等在内的一些特定的语词来体现其言语因素,从而达到表明其身份并充分表达其意图的作用。因此,了解这类特定的语词对于译者来说是如实表达原文语境的关键所在。
甘丹颇章政权时期的藏文公文档案中体现这种言语因素的语词庞杂,这种语词虽非特定,但成为公文中把握语境的习用语词。从总体上看,这种语词并不复杂,虽然对于历史公文言语,我们不一定掌握得非常准确,但多了解这类公文用语是很有必要的。这类语词体现了发文者与受文者之间的各种关系,多数通常会使用在公文的开头、结尾以及事由、引叙、申论等起承转合之处。以引叙来文来说,上级来文用གོང་ཕེབས། ཆེད་དོན། (奉、等因、奉此)等语,平级机关来文用སྐུར་དོན། བཏང་དོན། སྤྲད་དོན། (咨、给、准)等语,下级或百姓来文用སྙན་ཞུ། ཞུ་སྙིང་། ཕུལ། (据、呈)等语。又如公文中的称谓,称上级用མཆོག和གོང་། (大、宪)等语,称下级用ཁྱེད། ཁྱེད་རང་། ཁྱོད་རང་། (该、尔)等语,平级之间称对方为ཉིད། ཁྱེད་ཉིད། སྐུ་ཉིད། (贵)而自称ཕྲན། (敝),下级或百姓则自称ཕྲན། གུས་འབངས། གུས་ཕྲན། (卑、臣、奴才、小的)等语。在下行文和平行文中,这种习用语词相对简单。在平行文中,表行文关系的一般多用表中性的词,少有带褒义或贬义的情感词。此外,由于甘丹颇章政权时期的公文书写语言以拉萨语为主,因此,公文中通常会出现拉萨话语中普遍运用的敬语。比如“ཕེབས”“བཞུགས”“གསུང་”,也即“走”“坐”“说”等的敬语时不时会在平行者之间的话语中出现。这就需要译者联系上下文,抛开字面意义,从语言文化背景的角度去分析理解行文双方的尊卑贵贱了。甘丹颇章政权时期的藏文公文档案中体现语词庞杂的主要是上行文。这种类型的公文中,发文者通常以卑微的自我角色定位运用特定的言辞极尽其对上级的尊崇和仰赖之意。例如写在受文者称呼后的语词一般有དྲུང་དུ། ཕྱག་ཏུ། སྙན་ཤལ་དུ། ཞབས་ཀྱི་པངྨོར། མཆོག་གི等,相当于“足下”“陛下”“阁下”“膝下”等;写在发文者称呼后的语词一般有ཞུ་བ། ཆེད་ཞུ། ཆེད་འབུལ། གུས་པས་ཞུ་གསོལ། སྙན་ཞུ། གུས་ཞུ། མཚམས་ཞུ། ཞུ་སྙིང་།等,都含有“兹陈者”“敬启者”“敬禀者”等义;写在末尾结束语中体现祝愿性或期望祈求性的词语一般多用“སླད་མར(或སླད་ཆར་ཡང་)……ཅིས་ཀྱང་གསོལ་བ་འདེབས་ལགས”“སླར་མར་ཡང་ཅིས་ཀྱང་མཁྱེན་མཁྱེན་(或མཁྱེན་མཁྱེན་ལགས།)”“སླད་ཆར་ཡང་འཕྲལ་ཡུན་དུ་སྩོལ་བ་ཅི་གནང་(或སྩོལ་བ་མཁྱེན་མཁྱེན་ཞུ)”等,相当于汉文的“万能”“万祈”等义;落款日期一般与随信礼品前后呼应,标出形式为“ཞུ་རྟེན།……ཟླ་ཚེས་བཟང་པོར་གུས་པས་ཕུལ།”“ཞུ་མཆིད།……ཟླ་ཚེས་གུས་པས་ཕུལ།”“ཞེས་གསོལ་བ་འདེབས་པ།……གུས་ཕྱག་དང་བཅས་ཕུལ་བའི་ཞུ་ཡིག(或ཞུ་ཐོར། ཞུ་འཕྲིན། ཞུ་འདེགས།)”等,相当于汉文中的“吉日随函敬献礼品”“敬呈”等义。
此外,甘丹颇章政权时期的藏文公文从用语上看整体朴实、明快,一般言简意赅,现实主义风格明显。公文大体采纳叙议结合的写作手法,有的诉讼型公文中人物、情节、对话等齐全,具有一定的可读性。有的下级呈文甚至极尽奢华语词,以表达其对上级的尊崇,同时展现自己的文采。要想如实译出此类公文的语境,就不是仅仅懂得相关用语就能了事了,而是需要译者具备一定的藏文语言、辞藻等水平,懂得一定的藏文档案基本知识,懂得藏文相关引据词语及其含义,分析语词时上下联系,重视语言的社会功能和文化差异,更多地从社会文化的多角度、多层面地考察研究相关语词及其运用,才能在理解上应对自如,翻译时也才能得心应手。以下列出一篇乾隆四十五年,也即1780年恰佐为了进京祝祷皇帝60大寿沿途所需驮畜马匹事呈噶伦的公文,以飨读者(由于篇幅,摘抄部分)。此文以书信体的形式将恰佐的谦卑、感恩、以及对噶伦的尊崇等语境表达到了极点。读来优美、顺畅、高贵,句法上叠床架屋,不乏长句、复杂句。
例如:༈ཕུལ་བྱུང་མཁྱེན་བརྩེའི་དབང་ཕྱུག་དམ་པ་བཀའི་ཕྱིང་སང་ཆེན་པོ་ལྷན་རྒྱས་རིན་པོ་ཆེའི་དྲུང་དུ། ཞུ་བ། དེང་གི་ཆར་ཡང་རིང་ནས་དགེ་ཚོགས་ཟབ་མོའི་ཡལ་ག་འབུལ་དུ་བརྩེགས་པ་གང་སྐུ་དཔག་བསམ་ལྗོན་པ་མཆོག་ཏུ་བརྟན་ཅིང་། གངས་ལྗོངས་སྐྱེ་རྒུའི་ཕན་བདེར་ཆེ་བའི་མཚུངས་བྲལ་བཀའ་འཁོར་བཟང་པོའི་དགོས་རྒུ་ལྷུན་པོར་འཇོ་བཞིན་པར་བཞུགས་པ་ནི་བཀའ་དྲིན་ཆེ། འདིར་ཡང་བདེ་ཞིང་བསྟན་སྲིད་བདེ་རིམ་སྒྲུབ་ཁྱབ་དང་འབྲེལ་བའི་འཕྲིན་ལས་ཞབས་འདེགས་ལ་འབད་བརྩོན་ཞུ་ཁུལ་དུ་མཆིས་ལགས། མཚམས་ཞུ། ……སླད་མར་ཡང་དགེ་ལེགས་རྒྱ་མཚོའི་འཇུག་ངོགས་གང་སྐུ་ལྷུན་པོའི་མཆེད་ཟླར་བརྟན་པའི་ཟབ་བཞེས་དང་། གཙུག་ལག་ཀུན་ལ་ཡངས་པའི་རླབས་ཆེན་མཛད་བཟང་གི་རིམ་པ་ཡར་ཟླའི་རྗེས་འགྲོར་སྐྱོང་བ་ནས། ནང་མར་དགེ་བའི་ཕེབས་ཚོགས་ཀྱང་གདོང་གཞིའི་རལ་ཀླུང་གི་རྒྱུན་ལྟར་ཡོང་བ་མཁྱེེན། ཞུ་ཐོ་རྟེན་ལྷ་རྫས། བཟང་གོས་དང་མ་ཧཉྩེ་སོ་སོ་ནས་ཡུག་རེ་བཅས། ཚེས་བཟང་པོར་ཕུལ།[⑨]
了解了藏文公文的这类把握语境的关键语词和档案用语和表达特色之后,译者通常还需要了解清朝时期汉文公文档案的这类语词。汉文公文中的这类用语同样起到了“结构”和“原料”的作用,并贯穿于公文的开首、事由、引叙、申论、承转、归结、请求、命令、结尾等各个方面。因此,只有充分了解与藏文公文原文语词相对的汉文公文用语,才能如实体现原文语境。如果译者对于译文语言中的语境用语缺乏了解,译文同样会变得语不对意、言语不通、不便阅读等,从而使读者不能清楚地判断公文种类,致使引证错误等。清朝等级制度十分严格,官府和百姓、皇帝和官僚、上级和下级分别属于不同等级,这种等级制度深刻地反映到公文文书上来。历代的汉文公文正是通过与诸如以上提到的藏文公文习用语词相对的种种繁杂的用语来体现行文者或受文者之间的上下关系和尊卑贵贱的。就常用术语而言,有“案准”“钦此钦遵”“等因奉此”之类,仅仅用于历史公文中。就习惯套语来说,常由各种术语、特殊词语组成许多公式性套语,用于特定的场合,如“案奉某上级来文内开:……等因;奉此,正遵办间,又准贵署函同前因”“奉上谕:钦此……,遵旨寄信前来”。有的意义十分特殊,仅用于历史公文中的如“须至……者”“肃此具禀”“致干未便”等语。归结语一般用“兹奉前因”“案准前由”“兹据前情”等语,并过渡到公文结尾处的归结段和请求“命令”段。因此,译者应根据藏文原文需要合理运用此类用语。
此外,甘丹颇章政权时期的公文用语中,除了以上一些公文习用语词外,涉及到的相关学科和知识范围广泛,尤其是佛教知识、甘丹颇章政权制度、藏族历史学、语言文字学等方面的内容更是普遍。想要如实反映原文语境,译者了解此类相关文化知识是有必要的。诸如藏语言文字中普遍存在的“缩略”写法,以及档案书写一般采取的草体形式,都需要译者有所了解。比如“བཀའ་དྲིན་”“བཅུ་གཉིས།”“ཆེ་ཆུང་།”等的缩写形式“བཀྲིན”“བཅིུས”“ཆེུང”等;而草体形式的书写方式等就要求译者多看、多了解、多熟悉。再者,有些普通的词汇在公文中具有特定的意义,这些也需要译者加以了解,如“གོང་ས”“མི་རྗེ”“ཞབས་པད”等,从字面上理解指的是“圣”或“上”、以及“人主”“足莲”等,但在公文中,前者通常指“达赖喇嘛”,后两者指“噶伦”等。
本文系国家社科基金重大项目“藏文世俗法规古文献整理与研究”(项目批准号:14ZDB110)的阶段性成果。
——————————————————————
[参考书目]
[1]多杰才旦.元以来西藏地方与中央政府关系史料汇编:清代[M].北京:中国藏学出版社,1994.
[2]梁毓阶.档案史料编纂学[M].上海:复旦大学出版社,1990.
[3]许钧,穆雷.翻译学概论[M].上海:译林出版社,2009.
[4]贺文宣.藏汉翻译教程[M].北京:中央民族大学出版社,1995.
[①] 引自《元以来中央与西藏地方政府档案史料选编》第3册,833号档案;第612页。
[②] 同上。
[③] 摘自《西藏档案》杂志2011年第2期,第12页。
[④] 笔者附译,仅供参考。
[⑤] 摘自《水羊清册》译本,待出版。
[⑥] 摘自《水羊清册》原件。
[⑦] 摘自《水羊清册》原件。
[⑧] 摘自《水羊清册》译本,待出版。
[⑨] 摘自《西藏档案》杂志2011年第2期,第16页。
版权所有 。 保留所有权利。 京ICP备06045333号-1
京公网安备 11010502035580号